گفتوگو با سیدمهدی سیدقطبی، پژوهشگر و مؤلف مجموعه «اخبار خراسان در مطبوعات» | «نوبهار» مشهدی‌ترین نشریه عصر قاجار است
مجموعه «اخبار خراسان در مطبوعات» تلاش داشته همه اخبار و وقایع سرزمین پهناور خراسان را که در مطبوعات این دوره‌ها موجود بوده است، تدوین و منتشر کند.
به گزارش شهرآرانیوز؛ مجموعه «اخبار خراسان در مطبوعات» (دوره‌های قاجار، رضاشاه و محمدرضا‌شاه‌پهلوی تا امروز) در قالب ۵۷ جلد منتشر شده است؛ مجموعه‌ای که تلاش داشته همه اخبار و وقایع سرزمین پهناور خراسان را که در مطبوعات این دوره‌ها موجود بوده است، تدوین و منتشر کند.
چنین کار بزرگی به همت سیدمهدی سیدقطبی، تاریخ‌پژوه و کارشناس ارشد گروه مطبوعات کتابخانه آستان‌قدس، صورت گرفته است. او کوشیده است از میان هزاران برگ روزنامه‌های دوره‌های مختلف، آن بخش از وقایعی را که مربوط به شهر‌های خراسان، به‌ویژه مشهد است، استخراج کند تا منبعی ارزشمند و مستند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ خراسان فراهم آورد.
خودش می‌گوید: «مخاطب مجموعه اخبار خراسان در مطبوعات، پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ خراسان هستند.» انتشار بیست‌و‌دومین جلد از اخبار خراسان دوره محمدرضا شاه‌پهلوی بهانه‌ای شد تا بنشینیم روبه‌روی سیدمهدی سیدقطبی و از چندوچون این کار پیوسته و بزرگ بپرسیم.
جناب سیدقطبی، به‌طورکلی ارزش اطلاعاتی مطبوعات قدیم در چیست؟
روزنامه‌های گذشته همیشه منابعی غنی و هیجان‌انگیز برای پژوهش در احوال گذشتگان هستند. علاوه بر اینکه روزنامه‌ها روزشمار دقیق وقایع گذشته را به ما می‌دهند، منابع خوبی هم برای تحلیل افکار‌عمومی و دیگر تحلیل‌های تاریخی و جامعه‌شناختی هستند. گاه یک سطر درج‌شده در مطبوعات می‌تواند راهگشای یک نکته مبهم تاریخی باشد یا نمایانگر یک‌گوشه مغفول‌مانده در تاریخ یک سرزمین. درهرصورت، آنچه از سطر‌های مطبوعات تاریخی بیرون کشیده می‌شود، از معتبرترین منابع دست‌اول برای پژوهش‌های تاریخی است.
صفحه اول روزنامه نوبهار، شماره ۷۴؛ ۲۱ آذر ۱۲۹۶ خورشیدی؛ تصویر از وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
همین اهمیت باعث شد اندیشه تدوین چنین مجموعه‌ای شکل بگیرد؟
من از سال ۱۳۸۷ نیز به‌طور پیوسته مشغول مطالعه و بررسی تاریخ مطبوعات، تاریخ آستان‌قدس، سفرنامه‌پژوهی و مطبوعات در حوزه خراسان و تاریخ مشهد هستم که خروجی آنها در قالب ۲۷عنوان کتاب مختلف منتشر شده است. در این بین متوجه شدم که با وجود تلاش‌های بسیار محققان حوزه تاریخ خراسان و نگارش مقاله‌ها و کتاب‌های مختلف، هنوز درباره بسیاری از موضوع‌های مختلف این حوزه دانشی، منبعی وجود ندارد.
جالب اینکه اجزای این منبع در دل مطبوعات دوره قاجار نهفته بود و می‌شد به آنها استناد کرد. شروع کردم به استخراج اخبار خراسانی مندرج در مطبوعات. درست است که عمده مطالب موجود در نشریات قاجار و تلگراف‌ها و مکتوبات افراد سرشناس و موثق و خبرنگاران روزنامه‌ها‌ست که از طریق پست برای نشریه ارسال می‌شده‌اند و روزنامه‌ها هم پس از بررسی و اطمینان از صحت نوشته به چاپ آن اقدام می‌کرده‌اند، اما باوجود‌این هم تاریخ مشهد و خراسان به‌وضوح در میان آنها دیده می‌شود.
به نظر می‌رسد سخت‌ترین بخش کار تدوین اخبار مربوط به همین دوره قاجار باشد؛ زیرا مطبوعات این دوره هیچ شباهتی به روزنامه‌هایی که ما می‌شناسیم، ندارند.
عمده نشریه‌های قاجار چاپ‌سنگی هستند؛ برای همین خواندن و بازنویسی اخبار بسیار مشکل و در برخی مواقع حتی ناممکن است. برای مثال «روزنامه دولت علّیه ایران» از لحاظ پیچ‌و‌تابش‌های خط نستعلیق و ذوق‌زدگی خطاط نیاز به زمان زیادی دارد تا خوانده شود. گاهی ساعت‌ها صرف می‌شد تا فقط یک کلمه خوانده شود. دیگر اینکه محتوای مطبوعات این دوره از لحاظ شیوه نگارش با مطبوعات کنونی کاملا متفاوت است.
هیچ‌گونه علائم سجاوندی و نگارشی در محتوای این نشریات وجود ندارد و عمده مطالب از لحاظ کمی صفحه‌های روزنامه و انبوه اخبار کشور، کوتاه‌شده و تلگرافی است. برای روان شدن اخبار این مطبوعات ابتدا باید بند‌های متن را مشخص و بعد با به‌کارگیری نشانه‌های نگارشی، حدومرز آنها را تعیین کرد که سختی‌های خودش را دارد.
چقدر طول کشید تا این تلاش به خروجی و اصطلاحا به دست پژوهشگران برسد؟
حدود ۱۰سال به مطالعه و پژوهش میان انبوه مطبوعات چاپی و دیجیتال ایران و جهان گذشت تا اینکه در سال۱۳۹۷ جلد اول «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار» منتشر شد. در این جلد ابتدا از سه نسخه باقی‌مانده روزنامه «کاغذ اخبار» در دوره محمدشاه‌قاجار (۱۲۵۰-۱۲۶۴ قمری) یک خبر استخراج شد، سپس اخبار دوره ناصرالدین‌شاه (۱۲۶۴-۱۳۱۳ قمری) از چند روزنامه گزینش و به‌ترتیب سال انتشار تدوین شد. نهایتا در طول چهار سال بعدی جلد‌های دو تا هفده اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار منتشر شدند.
برای دوره اول این مجموعه چند روزنامه قاجاری بررسی شد؟
حجم نشریات موردمطالعه برای این دوره بسیار زیاد بود. چون برخی شماره‌های نشریات قاجاری هنوز در دسترس نیست، نمی‌شود گفت که تدوین اخبار خراسانی قاجار پایان یافته است، اما تا اینجای کار در حدود دویست عنوان روزنامه قاجاری بررسی شده که شصت عنوانش دارای اخبار خراسانی است. در‌واقع ما در حدود ۱۷۵ هزار صفحه از ۴۰هزار شماره روزنامه دوره قاجار را بررسی کرده‌ایم که از این میان، ۱۰ هزار‌و۶۰۰ شماره آن مطالب خراسانی و مشهدی داشته است.
نگاه مطبوعات قدیم به مشهد و اخبارش از لحاظ کمیت و کیفیت چگونه بوده؟ چه چیز‌هایی برایشان مهم بوده‌است؟
برای جواب به این پرسش اول باید نشریات دوره قاجار دارای اخبار خراسانی را به «چاپ مشهد» و «چاپ غیر‌مشهد» (داخل کشور و خارج آن) تقسیم کنیم. اخبار مشهدی موجود در مطبوعات قدیمی چاپ خارج مشهد اکثرا سطحی، کلی و کوتاه است؛ به‌عبارت‌دیگر روزنامه‌های قدیمی چاپ غیر‌مشهد، چون در این شهر خبرنگار نداشته‌اند، نتوانسته‌اند به‌خوبی رویداد‌های این شهر را پوشش بدهند و بیشتر اخبارشان درباره بلدیه، آستان‌قدس، رؤسا و افراد دولتی و نظامی است که از طریق مدیران دستگاه‌های اجرایی کشور برای آنها ارسال می‌شده است. در این نشریات کمتر درباره توده مردم مشهد و مشکلات آن مطلب یا خبری یافت می‌شود.
اما اخبار مشهدی موجود در مطبوعات قدیمی چاپ خود مشهد در ابتدا، یعنی تا قبل از دوره مشروطه -که شامل روزنامه‌های ادب، خراسان، بشارت و خورشید می‌شود- باتوجه‌به اینکه متن هر شماره نشریه را صاحب‌امتیاز با همکاری مدیر‌داخلی تهیه و تولید می‌کرده است، بیشتر شبیه خطابه و سخنرانی است.
محتوای آنها ملغمه‌ای از سرمقاله مناسبت زمان و مکان است و نیم‌نگاهی هم به اوضاع خطه خراسان به‌ویژه شهر مشهد و کشور داشته است. در این روزنامه‌ها کمتر خبری خاص مشهد یا سایر شهر‌های استان دیده می‌شود، اما از آغاز مشروطه تا پایان دوره قاجار با ظهور و انتشار روزنامه‌های مهمی، چون نوبهار، بهار، فکر آزاد، چمن، شرق ایران، تازه‌بهار و توس، روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در مشهد پدید می‌آید.
هر شماره این روزنامه‌ها معمولا سرمقاله، اخبار داخلی مشهد، سایر شهرستان‌های استان و کشور را در کنار اخبار خارجه دارند. در این زمان ادبای روزنامه‌نگاری مثل ملک‌الشعرابهار، در روزنامه‌های خود اوضاع خراسان -به‌ویژه مشهد- را هم از نظر کمی، هم از نظر کیفی به بهترین وجه تشریح و اطلاع‌رسانی کرده‌اند.
بهار یکی از افراد پیشرو و جریان‌ساز در این زمینه است. او باتوجه‌به مقتضیات زمان و صلاح کشور، در روزنامه نوبهار به هدایت افکار عمومی مشهد می‌پردازد. به‌جرئت می‌توان گفت مهم‌ترین خبرها و سرمقاله‌های مطبوعاتی درباره مشهد، ابتدا در روزنامه نوبهار آمده و این نشریه بوده که سایر نشریه‌های بعدی شهر را رهبری کرده است.
الان نشریه‌ای مثل شهرآرا به‌طور ویژه به شهر مشهد می‌پردازد. از میان مطبوعاتی که در این مجموعه‌ها اخبارشان آمده است، نشریه‌ای هست که بشود گفت «شهرآرای قدیم مشهد» است؟
در میان چهل نشریه قاجاری چاپ مشهد، نه‌تنها هیچ‌یک «روزنامه مشهد» نام‌گذاری نشده‌اند، بلکه هیچ‌یک نیز به‌طور ویژه به مشهد نپرداخته‌اند. علت اصلی این است که اکثر صاحبان امتیاز و سردبیران این نشریات خراسانی نیستند؛ بیشترشان مهاجرانی هستند که بنا به دلایل خانوادگی و تجاری به مشهد آمده و به روزنامه‌نگاری پرداخته‌اند و، چون مشهد در این دوره خبرنگار و روزنامه‌نگار به معنی امروزی ندارد، خود همان صاحب‌امتیاز یا سردبیر باتوجه‌به روزنامه‌هایی که از داخل و خارج کشور به‌دستش می‌رسیده، کل متن هر شماره را می‌نوشته و منتشر می‌کرده است.
همین مسئله باعث شده است با وجود اینکه بیش از نیمی و گاهی همه محتوای هر‌شماره نشریات قاجاری چاپ مشهد، اخبار مشهدی است، هیچ‌یک را نتوان شهرآرای قدیم مشهد قلمداد کرد.
بدون شک این مجموعه گره‌های زیادی را از تاریخ دوره قاجار و عصر معاصر مشهد و خراسان باز کرده است. چند‌مورد خاص از این گر‌ه‌ها را در ذهن دارید که یادآوری کنید؟
می‌دانم که تاکنون ده‌ها کتاب و پایان‌نامه و صد‌ها مقاله بر‌اساس اطلاعات «اخبار خراسان» نوشته شده است و محققان زیادی در پژوهش‌های خود از این منبع استفاده می‌کنند، اما برخی مسائل و اتفاقات هم هستند که جزئیات آنها فقط‌و‌فقط در مطبوعات آمده است.
از جمله این موضوعات واقعه تشییع‌جنازه کلنل‌محمدتقی‌پسیان است که در روزنامه بهار با جزئیات ذکر شده است. جزئیات این مراسم در هیچ کتاب یا سند تاریخی دیگری نیست. موضوع دیگر واقعه عاشورای ثانی یا همان گلوله‌باران گنبد‌مطهر در سال ۱۳۳۰قمری توسط روس‌هاست که اگرچه در خاطرات برخی افراد به آن اشاره شده است، جزئیات دقیقی ندارد.
ایران در این دوره خفقان شدیدی را تجربه می‌کند؛ برای همین هیچ روزنامه‌ای منتشر نمی‌شود، اما جزئیات واقعه را می‌توان در روزنامه «حبل‌المتین» چاپ کلکته مشاهده کرد. موضوع دیگر نخستین گلوله‌زنی به حرم‌مطهر‌رضوی است که در صفر۱۳۲۴قمری، یعنی شش سال قبل از گلوله‌باران گنبد‌مطهر، اتفاق افتاده است. خیلی‌ها از این واقعه خبر ندارند، اما در اخبار حبل‌المتین و چند روزنامه دیگر می‌توان جزئیات موضوع را خواند.
اخبار و مطالبی که روزنامه آزادی منتشر کرده است در روشن‌سازی تاریخ‌ادبیات مشهد خیلی مؤثر است. این روزنامه نخستین شعر مهدی‌اخوان‌ثالث را در ۲۹آذر۱۳۲۶ منتشر کرده است. داستان سرود و چاپ این شعر مربوط به فوت منوچهر‌مهران است که در زمان خودش از نام‌آوران ورزش خراسان و ایران بوده و آقا‌مهدی هم دانش‌آموز کلاس پنجم دبیرستان شاهرضا بوده است.
جالب است که بعد از چاپ کتاب ارغنون هم در ۱۴آذر ۱۳۳۰ یک نقد برای کتاب نوشته و ذکر شده است: «آقای مهدی امید که دو سال بیشتر نیست ستاره افکارش در آفاق سرزمین فردوسی و بهار شروع به دمیدن و درخشیدن نهاده است، در شعر دارای سبک خاصی است که می‌توان گفت اگر پخته‌تر بشود، مکتب خاصی خواهد شد که در آتیه پیروان و شاگردانی خواهد داشت.»
همین روزنامه به قلم خود گلشن آزادی نقدی هم برای کتاب «دو قرن سکوت» عبدالحسین زرین‌کوب در ۲۰مهر سال۱۳۳۲ هم‌زمان با انتشار اثر دارد و نوشته است: «آقای زرین‌کوب از نویسندگان جوان و دانشمند ماست که وفور دانش و ذوق و قریحه فائق وی در نویسندگی، وطن ما را به‌داشتن محقق و نویسنده بزرگی نوید می‌دهد که بتواند با خامه توانای خویش یادگار‌های بسیار ذی‌قیمتی برای نسل حاضر و اخلاف به‌جا گذارد.» سوای چنین مواردی در تدوین این مجموعه حتی متن آگهی‌هایی را نیز که مربوط به مشهد بوده است، آورده‌ایم؛ ازاین‌جهت می‌توان اطلاعات منحصربه‌فردی راجع به مشهد در آن یافت.
چنین نگاهی باعث می‌شود که مجموعه «اخبار خراسان» خیلی بزرگ شود.
برآورد نهایی مجموعه کتاب‌های اخبار خراسان در سه دوره قاجار، رضاشاه و محمدرضا‌شاه، ۱۲۰جلد هفتصدصفحه‌ای است. دی‌ماه گذشته جلد۲۲ دوره محمدرضا‌شاه‌پهلوی چاپ شد که در واقع جلد۵۷ اخبار خراسان است. ۶۳ جلد باقی‌مانده هم به‌تدریج چاپ و منتشر می‌شود. پیش‌بینی من این است که تا سال۱۴۰۸ کل مجموعه با استناد به نسخه‌های فعلی و در دسترس مطبوعات قدیمی منتشر شود.
حجم اطلاعاتی این کار خیلی بزرگ‌تر از حجم فیزیکی و تعداد صفحات آن است، اما اگر فقط به‌اندازه فیزیکی آنچه تاکنون منتشر شده است نگاه کنیم، متوجه عظمت و اهمیت این کار می‌شویم. آیا کسی از شما و این کار حمایت کرده است؟
مجموعه کتاب‌های «اخبار خراسان» مفصل‌ترین و مهم‌ترین منبع اطلاعاتی تاریخی درباره خطه خراسان است که در کشور منحصر‌به‌فرد است، اما باید بگویم که متأسفانه تاکنون مورد‌حمایت هیچ گروه و سازمانی قرار نگرفته و هیچ تبلیغاتی نداشته است.
این مجموعه یک مجموعه مرجع است و باید دسترسی به اطلاعات آن تسهیل شود. خیلی‌ها امکان خرید این مجموعه را به‌صورت فیزیکی ندارند. باید حمایتی صورت بگیرد تا بشود به‌صورت الکترونیک همه جلد‌های آن را ارائه کرد. در شروع کار ۱۰جلد ابتدایی در نرم‌افزار کتابراه انتشار یافت، اما، چون برای ناشر صرفه اقتصادی نداشت، ادامه نیافت. نسخه الکترونیکی باتوجه‌به امکان جست‌وجویی که دارد به تحقیقات پژوهشگران سرعت و دقت زیادی می‌بخشد، اما لازمه‌اش حمایت یک گروه یا سازمان است که از کار حمایت و پشتیبانی کند.
درست است. اکنون نمایه کتاب‌ها کامل و جامع نیست که به استناد آن بشود همه مطالب مربوط به یک موضوع را جست‌و‌جو کرد، اگرچه با انتشار یک جلد نمایه مجزا سعی شد جست‌وجوی بهتری را برای دوره قاجار مهیا کرد. این کار برای دوره‌های بعدی نشد؟
برای انتشار هر‌جلد مجموعه به‌ترتیب مراحل گزینش محتوا، بازخوانی، تنظیم، ویرایش، صفحه‌آرایی، نمایه‌سازی و مجوز چاپ و نشر جداگانه انجام می‌شود. حجم انبوه مطالب گردآوری‌شده که جزئیات آن پیش‌ازاین آمد و تقاضای شدید و مکرر پژوهشگران و علاقه‌مندان برای دستیابی به بقیه مجموعه اخبار خراسان، ما را به‌نوعی به انتشار مداوم و سریع جلد‌های بعدی مجبور کرد. برای همین ضعف نمایه دوره پهلوی بناست با پایان‌یافتن انتشار کتاب در قالب «نمایه درهمکرد تمام جلدها» این مشکل مرتفع شود.
نخستین خبر خراسانی در مطبوعات ایران
روزنامه کاغذ اخبار، شماره جمادی‌الاول ۱۲۵۳ قمری
خراسان. چون ا... قلی‌خان اوزبک، جمعی غفیر از فرقه کوگلان مقیم گرگان را کوچانیده، با جماعت کوگلانیه سکنه قاری‌قلعه به اتک برده، اراده‌اش این که به خوارزمشاهیان کوچاند. این خبر به سمع جناب آصف‌الدوله می‌رسد و گروهی از سواران طایفه شادلو را به امارت به نجف‌قلی به تعاقب ایشان مأمور و روانه می‌کنند و پس از وصول مأمورین آنها، خود را به قلعه مهین کشیده، متحصن و بالاخره کار به پیکار و مجادله می‌کشید و نایره جدال اشتعال می‌پذیرد و خصم منهزم گردیده، سر و اسیر بسیار هم سپاه نصرت شعار را دچار گشته، موازی یک‌هزار‌و‌پانصد خانوار از طایفه مزبور را به عنف با اموال و حشم از آنجا کوچانیده وارد بجنورد ساخته. مراتب ماوقع را معروض پیشگاه و فلک خدم آورده‌اند.
دومین خبر خراسانی و نخستین خبر مشهدی در مطبوعات
روزنامه وقایع اتفاقیه شماره۱، ۵ربیع‌الثانی۱۲۶۷قمری
در این اوقات از حسن تدبیر و سلوک امنای دولت ایران در دارالخلافه چنان است که دزدی و دغلی بسیار کم می‌شود، به‌طوری‌که ذکر می‌شود یک سبب امنیت، گذاشتن قراول‌خانه‌ها‌ست در شهر، لذا امنای دولت قاهره منظور دارند که در شهر‌های معظم سایر ممالک نیز قراول‌خانه بگذارند، از جمله حکم شد که در اول حوت در سی جای شهر مشهد قراول‌خانه بنا بگذارند.
چاپار خراسان که روز بیست‌و‌نهم ربیع‌الاول، بیست روز پیشتر آمد، اعلام نمود اخبار تازه‌ای در آنجا نیست و کمال امنیت در آنجاست مگر اینکه کدخدایان سرخس رفته‌اند که گرویی‌ها و اسرایی که دارند بیاورند و قشون هم در بیرون شهر اردوی حاضر دارند که اگر از آنها اهمال شود، مأمور شوند.
تصویر روزنامه‌های «کاغذ اخبار» و «وقایع اتفاقیه» سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
